Rodzaje rotacyzmu

Wśród wielu wad wymowy u dzieci w wieku wczesnoszkolnym (ale również i u dorosłych) jedną z bardziej popularnych jest rotacyzm. I choć z pozoru nazwa ta może się wydawać nam obca, oznacza nic innego jak wadę wymowy [r] u dzieci. Warto jednak wiedzieć, że pojęcie to jest znacznie szersze niż może nam się wydawać. Czym tak naprawdę jest i jakie rodzaje rotacyzmu możemy wyróżnić?

Czym jest rotacyzm (reranie) i jakie są jego przyczyny?

Jak już zostało wspomniane rotacyzm to nic innego jak nieprawidłowa wymowa głoski [r]. Z czego jednak ona się bierze? Przy wymawianiu głoski [r] duży udział ma czubek języka, od którego wymaga się dużej sprawności. W czasie artykulacji [r] wibruje on, uderzając o dziąsła (zwykle 1-2 razy). Z kolei boki języka przylegają w tym czasie do górnej, wewnętrznej powierzchni zębów i dziąseł.

Brzmi skomplikowanie? I takie w istocie jest, choć niektórym wymowa [r] przychodzi z dużą łatwością. Z powodu trudności w wymowie, to właśnie [r] jest głoską, którą uczymy się wypowiadać najpóźniej. Zwykle ma to miejsce między 5 a 7 rokiem życia, jednak istnieje spore grono uczniów, którzy poprawnie realizują [r] mając już 8 czy 9 lat.

Niektórzy zostają z rotacyzmem na całe życie. Jakie są przyczyny rotacyzmu? Na pierwszy ogień idzie oczywiście nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych. Tu duży wpływ może mieć zarówno język, wędzidełko podjęzykowe, jak i obecność tzw. podniebienia gotyckiego czy wad zgryzu. Wśród pozostałych przyczyn upatruje się niedostateczną analizę słuchową lub wpływ środowiska (np. wady wymowy przekazywane przez rodziców).

Warto wiedzieć, że ze względu na różne warianty nieprawidłowej wymowy [r], rotacyzm możemy podzielić na trzy rodzaje: substytucję, rotację i elizję. 

Substytucja, czyli pararotacyzm

Sybstytucja to nic innego jak zastępowanie, podmiana. W tym przypadku głoska [r] wymieniana jest na inne głoski, które są łatwiejsze do wypowiedzenia. Takie podmiany bardzo często występują u dzieci w wieku przedszkolnym czy nawet młodszych. Na początku bardzo często pojawia się głoska [j], np. jobaki, bajdzo czy jamiona. U nieco starszych dzieci pojawia się [l] np. pala, pomidoly, lodzice itp. Oczywiście nie jest to reguła, ponieważ wśród zamienników mogą się pojawić także [i], [u] czy [d]. Warto jednak wiedzieć, że substytucję uważa się za rotacyzm rozwojowy, który mieści się w normie – o ile oczywiście przyjmiemy, że nie trwa dłużej niż do 7 roku życia. Po tym okresie zastępowanie głoski [r] określa się jako patologię, która jest objawem opóźnionego rozwoju mowy. Mówiąc oczywiście o samej artykulacji. 

Elizja, czyli mogirotacyzm

W przypadku mogirotacyzmu głoska [r] nie jest zastępowana, a zupełnie pomijana. Czyli przykładowo słowo “torebka” dziecko będzie wypowiadać jako “toebka”. I o ile w początkowej fazie rozwoju mowy dziecka takie pomijanie głoski [r] może się pojawić i będzie traktowane jako zjawisko rozwojowe, to już w późniejszym wieku również określa się je jako patologię. 

Deformacja, czyli rotacyzm właściwy

Kiedy nieprawidłowa wymowa głoski [r] powinna nas zaniepokoić? Wtedy, gdy mamy do czynienia z rotacyzmem właściwym. Tutaj już w żadnym wypadku nie ma mowy o zjawisku rozwojowym. Niezależnie od wieku dziecka, deformacja głoski [r] zawsze będzie patologią, ponieważ uzyskujemy w ten sposób dźwięk, który nie występuje w polskim systemie fonetycznym. Niektórzy często określają taką deformację głoski [r] jako francuskie [r]. Skąd jednak bierze się ta deformacja? Otóż ulega tutaj zmianie miejsce artykulacji. Zamiast koniuszka języka drżą inne elementy budowy narządów artykulacyjnych, np. wargi czy policzki. Wyraźnie więc słyszymy zdeformowaną głoskę. 

Co ciekawe, ze względu na miejsce powstawania głoski możemy rozróżnić różne typy rotacyzmu właściwego. Przykładowo jeśli drgania dotyczą warg, mówimy o rotacyzmie wargowym. Gdy czubek języka wsuwa się między zęby, mamy do czynienia z rotacyzmem międzyzębowym. Z kolei w przypadku rotacyzmu policzkowego powietrze będzie przepływać w stronę policzków. Poza tymi przykładami można wymienić rotacyzm: boczny, języczkowy, podniebienny, krtaniowy, nosowy, gardłowy itp. 

Wada wymowy [r] – jak leczyć?

Jeśli nie jesteśmy pewni, czy wymowa [r] u dziecka przebiega prawidłowo, zawsze warto poradzić się specjalisty. Logopeda i diagnoza logopedyczna pomogą nam rozwiać wątpliwości. Oczywiście nie jest powiedziane, że każda wada wymowy [r] u dzieci będzie patologią. Niekiedy rodzice zgłaszają się z 3- czy 4-latkami, które zastępują [r] innymi głoskami i wówczas okazuje się, że jak najbardziej mieszczą się w normie.

Dobry logopeda dziecięcy przede wszystkim oceni czy nieprawidłowa artykulacja [r] jest zgodna z normą rozwojową na dany wiek. Nie zastanawiajmy się jednak zbyt długo nad wizytą, jeśli nasza pociecha deformuje głoskę [r]. Jest to patologia w każdym wieku, więc konsultacja logopedyczna będzie koniecznością. Im wcześniej pójdziemy do specjalisty, tym większa szansa, że dziecko nie utrwali błędnej artykulacji. Logopeda dziecięcy oceni narządy artykulacyjne i w przypadku wykrycia nieprawidłowości w wymowie, wprowadzi stosowną terapię logopedyczną.

FAQ, czyli rotacyzm w pigułce

1. Czym jest rotacyzm (reranie)?

Rotacyzm to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej artykulacji głoski [r]. Może objawiać się trudnością w jej wymówieniu lub deformacją dźwięku.

2. Jakie są rodzaje rotacyzmu?

Rotacyzm można podzielić na trzy rodzaje:

• Substytucja (pararotacyzm) – głoska [r] zastępowana jest innymi, łatwiejszymi dźwiękami, np. [j] lub [l].

• Elizja (mogirotacyzm) – głoska [r] jest pomijana.

• Deformacja (rotacyzm właściwy) – głoska [r] jest wymawiana nieprawidłowo, przez co dźwięk odbiega od polskiego systemu fonetycznego.

3. Jakie są przyczyny rotacyzmu?

Przyczyny mogą być różnorodne, w tym nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych, wadliwy zgryz, krótkie wędzidełko, niedostateczna analiza słuchowa lub wpływ środowiska.

4. Czy rotacyzm jest normalnym etapem rozwoju mowy?

Substytucja i elizja mogą być uznawane za etapy rozwojowe, pod warunkiem, że ustępują do około 7. roku życia. Deformacja jest natomiast patologią niezależnie od wieku dziecka.

5. Jakie są objawy rotacyzmu właściwego?

Rotacyzm właściwy charakteryzuje się dźwiękiem odbiegającym od normy fonetycznej. Może przybierać różne formy, w zależności od miejsca powstawania drgań, np. rotacyzm wargowy, międzyzębowy, boczny.

6. Jak leczy się rotacyzm?

Leczenie rotacyzmu wymaga konsultacji z logopedą, który przeprowadzi diagnozę i w razie potrzeby wdroży terapię logopedyczną.

7. Kiedy udać się z dzieckiem do logopedy?

Jeśli dziecko ma trudności z wymową [r] po ukończeniu 5. roku życia lub deformuje tę głoskę, warto zgłosić się do specjalisty.